Probleem
De groei van de luchtvaart is een ernstig probleem. In ons land dalende en opstijgende vliegtuigen (en het verkeer dat naar en van luchthavens gaat) brengen ons een zware schade toe, niet alleen door stikstofdioxide-uitstoot waarover de Raad van State zich in mei 2019 uitsprak, maar ook door CO2-, zwavel- en fijnstof-uitstoot, door psychische en fysieke gezondheidsproblemen, ook door geluidsoverlast, door verlies van levenskwaliteit (door massatoerisme), door verminderde veiligheid en door het gebruik van land voor vliegvelden en voor andere infrastructuur. Opwarming wordt nog eens verergerd door vorming van condensvorming waardoor straling vanaf de aarde naar beneden gereflecteerd wordt (NRC, februari 2020).
De luchtvaartsector heeft een hoge emissie-intensiteit, hoger dan die van de metaalindustrie, chemische industrie of de landbouw (Compendium voor de Leefomgeving, 2019). Bovendien is vliegen een van de snelst groeiende bronnen van co2-emissies en de meest klimaatintensieve vorm van transport (Transport & Environment, website).
De laatste twintig jaar is het aantal passagiers in de luchtvaart verdubbeld. Op Nederlandse luchthavens is het aantal vervoerde passagiers in 2018 met 4 procent toegenomen ten opzichte van 2017 tot 79,6 miljoen passagiers (Compendium voor de Leefomgeving, 2019). In 2019 was er bij KLM een toename van aantal passagiers van 3% tot 35.1 miljoen waarvan bij een groei van 4.4% bij Transavia (NU, januari 2020). In 2019 gingen Nederlanders voor het eerst vaker per vliegtuig met vakantie dan met de auto (NBTC-NIPO, januari 2020).
De uitstoot alleen al van CO2 van de luchtvaart in Nederland is nu al bijna even groot als die van het personenautoverkeer (7.3 versus 9.5%). De grootste groei komt op het conto van de vrijetijdsvluchten. Twee derde van het personenluchtverkeer op Schiphol (71 miljoen passagiers in 2019) heeft betrekking op vrije tijd en twee derde van de hub-passagiers van KLM komt en gaat voor vrije tijd (SEO, 2019).
In 2050 wordt opnieuw (minstens) een verdubbeling van het huidig aantal passagiers plus bijbehorende uitstoot verwacht (Monkelbaan, 2015; IATA, 2019; Vrij Nederland, 2019; New York Times, september 2019). Deze voorspelling contrasteert sterk met de doelen van het klimaatakkoord van Parijs (december 2015) die de halvering van de uitstoot in 2030 en nul-uitstoot in 2050 inhouden. In het kader van het Parijse verdrag zijn de reductiedoelen voor de luchtvaart beperkt voor binnen-nationale vluchten, dus voor Nederland nagenoeg nihil. Europese en mondiale emissiereductiemaatregelen schieten tekort. Van de voorgenomen vliegtaks van 7 euro kan weinig invloed worden verwacht.
Groei van de luchtvaart zal al met al zorgen voor het versneld verhitten van de aarde met serieuze gevolgen, ook economische (IPCC, 2018; White House National Climate Assessment Report, 2018). Recent onderzoek laat zien dat klimaatdeskundigen de snelheid van klimaatverandering onderschatten (Scientific American, augustus 2019) en dat economen daardoor ook de daaraan verbonden economische schade onderschatten (NYT, oktober 2019). Kredietbeoordelaars analyseren bedrijven, landen en steden in toenemende mate op hun vermogen om de energietransitie financieel te doorstaan of om klimaataantasting fysiek te overleven (NRC, maart, 2020). De CO2-uitstoot is sinds het Parijsakkoord van 2015 alleen maar vermeerderd, met 1,5% per jaar (UN Environment Program, november 2019).
Subsidies
Vliegen is goedkoop. Dit komt omdat de luchtvaart, ook in Nederland, door de overheid zwaar wordt gesubsidieerd. Burgers worden voor het kopen van hun vliegtickets dik beloond door de staat. Een artikel van Transport & Environment (augustus 2019, overgenomen van Follow the Money), geeft een goed overzicht van de vele subsidies voor vluchten vanaf Schiphol. Ze betreffen vrijstelling van BTW, betaling van infrastructuur, lage luchthavenlasten, afwezigheid van accijns op kerosine, overheidsbelang van 14% van de Nederlandse staat in Air France-KLM, onbetaalde CO2-uitstoot en nog veel andere. Zie ook NRC, juli 2019, over subsidies ten bate van prijsvechter Ryanair. Veel vliegen wordt behalve door de overheid ook door luchtvaartmaatschappijen beloond, in de vorm van airmiles en progressief oplopende kortingen (loyaliteitsprogramma's zoals Flying Blue).
Financieel belang van Nederlandse staat in Air France-KLM
Ik ben van oordeel dat de KLM-deal, eind februari 2019, door minister W. Hoekstra die bestond uit het opkopen van 14% van de aandelen in Air France-KLM, de positie van de Nederlandse staat als hoeder van de gezondheid en veiligheid van ons land en voor het klimaat als basisconditie sterk verzwakt heeft. Het kopen van het aandeel was vooral bedoeld om de belangen van KLM dat efficiënter werkt dan Air France goed te kunnen verdedigen. Met het opkopen van aandelen heeft de staat echter ook voor het primaat van het groeiperspectief gekozen. Economische overwegingen staan de zorg voor gezondheid en klimaat, maar ook economische ontwikkelingen op langere termijn, in de weg. Daarentegen is de Nederlandse regering er grondwettelijk aan gehouden om de gezondheid van haar burgers te beschermen.
Autoverkeer van en naar luchthavens
Een bron van onder andere CO2 en stikstof is het autoverkeer van en naar luchthavens. Uit onderzoek van Follow the Money blijkt dat Schiphol voor diens rendement sterk afhankelijk is van de inkomsten uit het parkeren van auto's. De Nederlandse staat en de gemeentes Amsterdam en Rotterdam hebben 92% van de aandelen van Schiphol in handen. Als ze parkeren zouden ontmoedigen, wat Adviescommissie Stikstofproblematiek (januari 2010) heeft aanbevolen, snijden ze in de winst op hun aandelen.
Vervuilingsongelijkheid
In onderzoek in VK en VS is gevonden dat iets meer dan 10% van de veelvliegers verantwoordelijk is voor twee derde van de CO2-emissie in de luchtvaart (The Guardian, september 2019; New York Times, oktober 2019). Vijftig procent van de burgers vliegt niet. In Nederland zullen de cijfers over vliegtuiggebruik niet heel anders zijn dan die in VK en VS.
De overeenkomst van de cijfers over "vlieguitstoot-ongelijkheid" met de uitkomsten uit het werk van Piketty (2013) over inkomensongelijkheid is opvallend. Piketty vond dat slechts een klein percentage mensen het grootste deel van de rijkdom in handen heeft. In Nederland is 64 procent van de vermogens in handen is van de rijkste 10 procent van de huishoudens (onderzoek CBS, in NRC, mei 2019).
Behalve bovenstaande onderzoeksresultaten over de concentratie van vliegtuiggebruik en rijkdom in de bevolking is er ook onderzoek dat rijkdom rechtstreeks relateert aan uitstoot (Oxfam, december 2015). De uitkomst van dat onderzoek is dat de 50% minst rijke mensen uit de bevolking verantwoordelijk zijn voor 10% van alle uitstoot en dat de 10% rijkste mensen uit de bevolking verantwoordelijk zijn voor 49% van alle uitstoot.
Uit deze drie onderzoeksbronnen kunnen we aannemen dat er een aanzienlijke correlatie bestaat tussen de afgelegde afstand van persoon of huishouden in het vliegtuig en het financieel vermogen van die persoon of dat huishouden en dat een klein en rijk gedeelte van de bevolking verantwoordelijk is voor de klimaatschade en gezondheidsproblemen van een groot gedeelte van de bevolking. De gezondheidsproblemen, door lucht- en geluidsvervuiling, worden in Nederland vooral gevoeld in de buurt van Schiphol en agglomeratie Amsterdam (RTL Nieuws, 2019). De vervuilers worden beloond met subsidies en aangemoedigd om nog meer te vervuilen, de niet-vervuilers moeten via hun belastingafdracht betalen om het subsidiesysteem in stand te houden, maar ervaren geen baten maar alleen steeds meer schade van deze afdracht.
Concurrentie met vliegen
Er is geen alternatief vervoersmiddel dat op lange afstand even goedkoop en snel is als het vliegtuig. Vervoer met de trein is weliswaar de schoonste vorm van vervoer (The Guardian, 2019), maar is relatief duur en tijdrovend. Europese samenwerking om snelle en goedkope langeafstandstreinverbindingen in het leven te roepen en te subsidiëren, voor zakelijke en vakantiedoeleinden, verloopt traag, al is er enige beweging te constateren met snelle treinen naar Londen en Wenen (Treinreiziger.nl, 25 september 2019; NRC, 10 oktober 2019).